بررسی تاریخچه شهرنشینی در دنیا نشان می دهد که ایران دارای قدمتی طولانی در تاریخ شهرنشینی جهان است. با وجود اینکه قبل از ساسانیان ،شهرنشینی با تشکیل حکومت مادها آغاز شد و در دوره سلوکیان، شهرهای خود فرمان و مستقل ظاهر شدند با این حال بیشتر شهرهای دوره باستانی در زمان ساسانیان به وجود آمده اند. طبق مطالعات لکارت بسیاری از شهرهای بزرگ ایران یا در دوره ساسانیان بنا شده اند (مانند قزوین، نیشابور، اردبیل و تبریز، یا اینکه در این دوران گسترش و رونق یافته اند ، که شهرهایی چون شیراز کرمانشاه، یزد و کرمان را شامل می‌شود. پس از فتح ایران به وسیله مسلمین، طرز تفکر و عقاید اسلامی در فرهنگ شهرنشینی و نحوه ارتباط روستا با شهر رسوخ کرد. ایجاد مسجد به عنوان مهمترین ساختمان شهر و شباهتهای فرهنگی، اقتصادی شهر و روستا (با توجه به عقاید اسلامی) دو خصیصه بارز شهرهای اسلامی است. به طور کلی در دوران اسلامی به دلیل وسعت نفوذ آن در مناطق مختلف و گسترش بارز مبادلات، شهرنشینی رونق فراوان یافت.
با تهاجم مغولان شهرنشینی در ایران رو به زوال رفت و تنها در دوران غازان خان رونق نسبی به شهرها بازگشت. در دوران صفویه نیز شهرنشینی در ایران رونق یافت و اعتقادات مذهبی حکام بر کالبد شهر نیز تأثیر گذاشت.
در دوران معاصر نیز به تبعیت از الگوهای شهرنشینی و شهرسازی غربی و به دنبال نفوذ اتومبیل به داخل شهرها، اقدامات عمرانی بسیاری در شهرها صورت گرفت، که عمده این اقدامات درون‌زا نبوده‌اند.
سبک های شهرسازی در ایران :
پیدایش شهر از آغاز تا به امروز از عوامل متعددی تأثیر پذیرفته است. عواملی چون جهان‌بینی یا نحوه نگرش به جهان، شامل دین و مذهب، مسلک، فرق متفاوت اجتماعی و مذهبی ، اقتصاد یا چگونگی تعریف مادی جهان ، شامل نحوه تولید ، توزیع و مصرف محصولات و رابطه آن با ساخت کالبدی و عامل محیط یا اقلیم یا چگونگی تعریف زیست محیطی جهان، شامل آب و هوا، ناهمواریها و به طور کلی عناصر محیط زیست طبیعی تأثیرات قابل توجهی بر کالبد شهرها داشتند.
سیمای کالبدی بسیاری از شهرهای قدیمی ایران، چه در دوران قبل از اسلام و یا پس از آن، ارتباط مستقیمی با نحوه نگرش به جهان دارد. به عنوان نمونه می توان از شکل دایره‌ای و یا مربع برخی از شهرها در دوران قبل از اسلام و مرکزیت مساجد جامع از دوران پس از اسلام یاد کرد. همچنین باید از پدیده (غارت ـ دفاع) به عنوان یک عامل اقتصادی نام برد که در مکان‌یابی شهرها و ایجاد استحکامات به شیوه‌های مختلف در آنها مؤثر بوده‌اند. درخصوص تأثیر عامل سوم، یعنی (محیط یا اقلیم) پژوهشگران بسیاری از جهان، شکل‌گیری تمدنهای نخستین را ناشی از این عامل می دانند و معتقدند که بدون وجود این عامل، شکل‌گیری شهرها ممکن نبوده و نمی باشد. علیرغم پیشرفت تکنولوژی در ایجاد شرایط زیستی، مصنوعی هنوز هم کلام آخر را در سازماندهی فضایی این عامل می‌گوید.
با توجه به تأثیر عوامل سه گانه مذکور در کالبد شهرها، تغییر در نحوه نگرش به جهان، تغییر شرایط اقتصادی و اجتماعی و میزان امنیت و حتی تغییرات محیطی می تواند منجر به تغییراتی در کالبد شهرها شود. بر این اساس، از هنگامی که اولین شهر ایرانی یعنی هگمتانه شکل گرفت، تا زمان حاضر، شیوه‌ها و سبکهای مختلفی بر شهر و شهرسازی مسلط بوده که در یک تقسیم‌بندی کلی می توان این سبکها را در سه دوره زمانی قبل از اسلام، پس از اسلام و دوران معاصر، مورد بررسی قرار داد. این شیوه ها و سبکها در دوران قبل از اسلام، سبک پارسی، میان سبک پارسی ـ هلنی و سبک پارتی را شامل می شود. در دوران پس از اسلام ، سبکهای خراسانی، رازی، آذری و مکتب اصفهان بر شهرسازی ایران حاکم بوده است. در دوران معاصر نیز سبک تهران قابل بررسی است، که البته بنا به دلایل متعدد، عمدتاً در تهران باقی مانده و به شهرهای دیگر کشور سرایت نکرده است.
هر یک از سبکهای فوق الذکر در عصر یک یا چند حکومت به وجود آمد و تداوم یافت، لذا حتی‌المقدور این سبکها به تفکیک حکومتهای هم عصر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
سبکهای شهرسازی در ایران قبل از اسلام
سبکهای شهرسازی در ایران دوران اسلامی
الگوی تهران
جایگاه شهرهای ایران در مقایسه با شهرهای خاورمیانه
براساس گزارشهای سازمان ملل متحد (1997) ، ایران در میان کشورهای خاورمیانه تنها کشوری است که جمعیت پنج شهر آن بیش از یک میلیون نفر است.
برخی از کشورهای خاورمیانه مانند لبنان ، فلسطین ، امارات متحده عربی ، قطر ، بحرین و چند کشور دیگر ، فاقد شهری با جمعیت بالای یک میلیون نفر می باشند. در برخی از کشورها مانند افعانستان ، عراق و آذربایجان ، تنها جمعیت پایتخت آنها بیش از یک میلیون نفر است ، اما کشورهایی مانند پاکستان ، ترکیه و سوریه علاوه بر پایتخت ، دارای شهر یا شهرهایی با جمعیت بیش از یک میلیون نفر می باشند. در میان پایتختهای کشورهای ایران (تهران) ، افغانستان (کابل) ، پاکستان (اسلام آباد) ، ترکیه (آنکارا) ، عراق (بغداد) ، سوریه (دمشق) و آذربایجان (باکو) ، که جمعیت آنها در سال 1997 بیش از یک میلیون نفر بوده است ، جمعیت شهر تهران در حدود حداقل دو برابر جمعیت پایتختهای سایر کشورها گزارش شده است (سازمان ملل متحد ، 1997).
علاوه بر این در مقایسه شهرهای دوم و سوم کشورهای همجوار با ایران ، مشهد ، به استثنای شهر لاهور ، پر جمعیت‌تر از سایر شهرها از جمله فیض‌آباد (پاکستان) ، آدنا (ترکیه) و آلپو (سوریه) می‌باشد.
بنابراین ، می توان گفت که از نظر تعداد و جمعیت شهرهای بیش از یک میلیون نفر جمعیت ، شهرهای ایران در رتبه‌های بالاتری قرار می‌گیرند. یکی از دلایل اصلی این امر ، قدمت شهرنشینی در پهنه این سرزمین است که موجب شده شهرهایی مانند اصفهان ، شیراز و تبریز به دفعات به عنوان پایتختهای ایالتی و یا حکومتی انتخاب شوند و این امر در رشد این شهرها بی‌تأثیر نبوده است. البته در دهه‌های اخیر ، ادغام اقتصاد ایران با اقتصاد سرمایه داری جهانی و رشد برون‌زا و به تبع آن مهاجرت بی‌رویه روستائیان به شهرها به ویژه کلان شهرهای کشور به دلیل نخست افزوده شده است.
با تهاجم مغولان شهرنشینی در ایران رو به زوال رفت و تنها در دوران غازان خان رونق نسبی به شهرها بازگشت. در دوران صفویه نیز شهرنشینی در ایران رونق یافت و اعتقادات مذهبی حکام بر کالبد شهر نیز تأثیر گذاشت.
در دوران معاصر نیز به تبعیت از الگوهای شهرنشینی و شهرسازی غربی و به دنبال نفوذ اتومبیل به داخل شهرها، اقدامات عمرانی بسیاری در شهرها صورت گرفت، که عمده این اقدامات درون‌زا نبوده‌اند.
سبک های شهرسازی در ایران :
پیدایش شهر از آغاز تا به امروز از عوامل متعددی تأثیر پذیرفته است. عواملی چون جهان‌بینی یا نحوه نگرش به جهان، شامل دین و مذهب، مسلک، فرق متفاوت اجتماعی و مذهبی ، اقتصاد یا چگونگی تعریف مادی جهان ، شامل نحوه تولید ، توزیع و مصرف محصولات و رابطه آن با ساخت کالبدی و عامل محیط یا اقلیم یا چگونگی تعریف زیست محیطی جهان، شامل آب و هوا، ناهمواریها و به طور کلی عناصر محیط زیست طبیعی تأثیرات قابل توجهی بر کالبد شهرها داشتند.
سیمای کالبدی بسیاری از شهرهای قدیمی ایران، چه در دوران قبل از اسلام و یا پس از آن، ارتباط مستقیمی با نحوه نگرش به جهان دارد. به عنوان نمونه می توان از شکل دایره‌ای و یا مربع برخی از شهرها در دوران قبل از اسلام و مرکزیت مساجد جامع از دوران پس از اسلام یاد کرد. همچنین باید از پدیده (غارت ـ دفاع) به عنوان یک عامل اقتصادی نام برد که در مکان‌یابی شهرها و ایجاد استحکامات به شیوه‌های مختلف در آنها مؤثر بوده‌اند. درخصوص تأثیر عامل سوم، یعنی (محیط یا اقلیم) پژوهشگران بسیاری از جهان، شکل‌گیری تمدنهای نخستین را ناشی از این عامل می دانند و معتقدند که بدون وجود این عامل، شکل‌گیری شهرها ممکن نبوده و نمی باشد. علیرغم پیشرفت تکنولوژی در ایجاد شرایط زیستی، مصنوعی هنوز هم کلام آخر را در سازماندهی فضایی این عامل می‌گوید.
با توجه به تأثیر عوامل سه گانه مذکور در کالبد شهرها، تغییر در نحوه نگرش به جهان، تغییر شرایط اقتصادی و اجتماعی و میزان امنیت و حتی تغییرات محیطی می تواند منجر به تغییراتی در کالبد شهرها شود. بر این اساس، از هنگامی که اولین شهر ایرانی یعنی هگمتانه شکل گرفت، تا زمان حاضر، شیوه‌ها و سبکهای مختلفی بر شهر و شهرسازی مسلط بوده که در یک تقسیم‌بندی کلی می توان این سبکها را در سه دوره زمانی قبل از اسلام، پس از اسلام و دوران معاصر، مورد بررسی قرار داد. این شیوه ها و سبکها در دوران قبل از اسلام، سبک پارسی، میان سبک پارسی ـ هلنی و سبک پارتی را شامل می شود. در دوران پس از اسلام ، سبکهای خراسانی، رازی، آذری و مکتب اصفهان بر شهرسازی ایران حاکم بوده است. در دوران معاصر نیز سبک تهران قابل بررسی است، که البته بنا به دلایل متعدد، عمدتاً در تهران باقی مانده و به شهرهای دیگر کشور سرایت نکرده است.
هر یک از سبکهای فوق الذکر در عصر یک یا چند حکومت به وجود آمد و تداوم یافت، لذا حتی‌المقدور این سبکها به تفکیک حکومتهای هم عصر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
سبکهای شهرسازی در ایران قبل از اسلام
سبکهای شهرسازی در ایران دوران اسلامی
الگوی تهران
جایگاه شهرهای ایران در مقایسه با شهرهای خاورمیانه
براساس گزارشهای سازمان ملل متحد (1997) ، ایران در میان کشورهای خاورمیانه تنها کشوری است که جمعیت پنج شهر آن بیش از یک میلیون نفر است.
برخی از کشورهای خاورمیانه مانند لبنان ، فلسطین ، امارات متحده عربی ، قطر ، بحرین و چند کشور دیگر ، فاقد شهری با جمعیت بالای یک میلیون نفر می باشند. در برخی از کشورها مانند افعانستان ، عراق و آذربایجان ، تنها جمعیت پایتخت آنها بیش از یک میلیون نفر است ، اما کشورهایی مانند پاکستان ، ترکیه و سوریه علاوه بر پایتخت ، دارای شهر یا شهرهایی با جمعیت بیش از یک میلیون نفر می باشند. در میان پایتختهای کشورهای ایران (تهران) ، افغانستان (کابل) ، پاکستان (اسلام آباد) ، ترکیه (آنکارا) ، عراق (بغداد) ، سوریه (دمشق) و آذربایجان (باکو) ، که جمعیت آنها در سال 1997 بیش از یک میلیون نفر بوده است ، جمعیت شهر تهران در حدود حداقل دو برابر جمعیت پایتختهای سایر کشورها گزارش شده است (سازمان ملل متحد ، 1997).
علاوه بر این در مقایسه شهرهای دوم و سوم کشورهای همجوار با ایران ، مشهد ، به استثنای شهر لاهور ، پر جمعیت‌تر از سایر شهرها از جمله فیض‌آباد (پاکستان) ، آدنا (ترکیه) و آلپو (سوریه) می‌باشد.
بنابراین ، می توان گفت که از نظر تعداد و جمعیت شهرهای بیش از یک میلیون نفر جمعیت ، شهرهای ایران در رتبه‌های بالاتری قرار می‌گیرند. یکی از دلایل اصلی این امر ، قدمت شهرنشینی در پهنه این سرزمین است که موجب شده شهرهایی مانند اصفهان ، شیراز و تبریز به دفعات به عنوان پایتختهای ایالتی و یا حکومتی انتخاب شوند و این امر در رشد این شهرها بی‌تأثیر نبوده است. البته در دهه‌های اخیر ، ادغام اقتصاد ایران با اقتصاد سرمایه داری جهانی و رشد برون‌زا و به تبع آن مهاجرت بی‌رویه روستائیان به شهرها به ویژه کلان شهرهای کشور به دلیل نخست افزوده شده است.
نویسنده » حدیث » ساعت 1:51 عصر روز سه شنبه 87 آبان 28