زیربنای جامعه را فرهنگ تشکیل می‌دهد و موجودیت اقشار گوناگون و اقوام متعدد، وامدار این رکن اساسی و عنصر حرکت‌ساز و نقش‌آفرین می‌باشد.
مهم‌ترین عوامل فرهنگ‌ساز، ارزش‌های معنوی، کرامت‌های اخلاقی، معارف، ابتکارات و خلاقیت‌هایی هستند که خود ریشه در حقیقت‌جویی دارند. برای نسلی نوخاسته، پویا و بالنده، خودآگاهی فرهنگی و توجه به هویت اصیل و بومی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
انسان‌های خوش‌ذوق در گذشته‌های دور و اعصار گوناگون، کوشیده‌اند در وهلة اول، تحولاتی در نگرش‌ها و باورهای خود پدید آورند و آن گاه با تأکید بر فضیلت‌های انسانی و شکوفایی توانایی‌ها و ظرفیت‌های خویش، به ساخت بناها، احداث روش‌های ابتکاری و ابداع شیوه‌های مفید و اثربخش، روی آورند. محصول این حرکت سترگ، فضاهایی فرهنگی و متنوع در سبک‌های هنری می‌باشند که از ارزش‌های والایی برخوردارند. در سلسله مقالاتی که از این شماره در این صفحه از نظر شما خواهد گذشت، تلاش می‌شود تا این سنت‌های اصیل و خلاقیت‌های شگفت‌انگیز و نمونه‌های ناب هنری که شالودة شهرهای کهن ایران را شکل داده‌اند، معرفی گردند.
کانون عبادت و ارتباط با خداوند
براساس آیات قرآن کریم، مسجدها به خداوند متعال اختصاص دارند و کسانی این مکان‌ها را آباد می‌کنند که به پروردگار جهانیان و روز قیامت، ایمان دارند؛ نماز را بر پای می‌دارند و زکات می‌پردازند و از کسی جز خدا نمی‌ترسند.1 براساس حدیثی قدسی، انسانی که با مسجد ارتباط دارد، حق تعالی را در خانة او زیارت می‌کند و با عبادت خالصانه و حضوری راستین، در اوج تقرب به خداوند متعال قرار می‌گیرد و این ویژگی، به صورت نوری برای وی در سرای جاوید، جلوه‌گر می‌شود.2 از این رو رسول اکرمصلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «تا زمانی که در مسجد نشسته‌ای، حق تعالی به تعداد هر نفسی که می‌کشی، یک درجه در بهشت به تو می‌دهد و فرشتگان بر تو درود می‌فرستند».3
آن خاتم پیامبران، چنین تأکید فرمود: «مساجد، انوار الهی هستند»4 و نیز فرمود: «محبوب‌ترین جای شهرها نزد خداوند، مساجد آن شهرهاست».5 بنابراین، در قرآن و حدیث، اساسی‌ترین مکان، مسجد است.
تجسم خارجی پرستش
به همان نحوی که تجسم خارجی یا مهم‌ترین پدیدة جغرافیایی ادیان، پرستشگاه‌ها یا مراکز عبادی آنها می‌باشد، بارزترین نمود خارجی بینش و نگرش اسلامی نیز در مسجد تجلی می‌کند. مسجد به عنوان نخستین هدیه جغرافیایی دین مبین اسلام، با هجرت رسول اکرمصلی‌الله‌علیه‌وآله به مدینه، به تمام معنا و با کارکردهای گوناگون، آشکار شده، آن حضرت و یاران بزرگوارش به عنوان یک حرکت بنیادین اجتماعی، در ساختن این مکان، مشارکت داشتند.
احداث مسجد در خارج از سرزمین حجاز، توسط مسلمانان کوشا و مؤمن، خیلی زود آغاز شد؛ چنان که مسجد بصره در سال 14 هجری بنا نهاده شد و اولین بنای کوفه در سال 17 هجری، مسجد بود. طبری می‌نویسد: «هنگامی که اراده ساختن شهر کوفه را کردند، اولین چیزی که نقشة آن ترسیم و بنا گردید، مسجد بود».6 همین باور به بنای ویژه‌ای برای عبادت، اثری عمیق در طرح و نقشة کوفه گذاشت و محله‌ها، بخش‌ها و اجزای شهر، در بافتی یگانه با مسجد جامع، پیوستگی و پیوندی تنگاتنگ برقرار کردند.
در کشور مصر، مساجد فراوانی ساخته شدند و شهرهای قاهره و اسکندریه، در سده‌های آغازین اسلامی، به دارا بودن مسجدهای متعدد و باشکوه، شهرة آفاق بودند. در دیگر شهرهای اسلامی و سرزمین‌های مسلمان‌نشین نیز ساخت مسجد به عنوان جلوه‌ای جغرافیایی و برآمده از اصول اعتقادی، به سرعت رونق گرفت و بالندگی شهر در گرو رونق مساجد بود.
